Tren

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Un tren, tamién dito a sobén ferrocarril, ye un conchunto de vehiclos connectatos en serie que se mueven por una vía fixa ta transportar pasachers u mercaderías d'un puesto ta atro. Por un regular a vía ye formata por dos rails, encara que tamién puet estar un solo rail (monorail) u mesmo un sistema de levitación magnetica (maglev, por as suyas siglas en anglés), u un cable (teleferico).

A propulsión d'o tren puet venir d'una u cuantas locomotoras u de unidaz multiples autopropulsatas con motors individuals. A mayor parti d'os trens modernos son propulsatos por locomotoras con motor Diesel u por electricidat a traviés de linias electricas situatas sobre a vía u en rails adicionals. Sindembargo, historicament (dende principios d'o sieglo XIX dica metat d'o sieglo XX) as locomotoras de vapor dominaban o panorama ferroviario. Encara que menos emplegatas, tamién bi ha atras fuents de propulsión posibles (caballos, cordons, gravedat, pneumatica y turbinas de gas).

Historicament, o ferrocarril estió una ferramienta fundamental en os inicios d'a Revolución industrial, en permetir una millora cualitativa sustancial d'as comunicacions entre os lugars fabricants de productos manufacturatos, os lugars productors de materias primeras y os lugars de consumo. Asinas, en a segunda mitad d'o sieglo XIX u mesmo a prencipios d'o sieglo XX, una d'as trazas de calcular a industrialización d'un país yera calcular a longaria d'as suyas vías ferrias.

Tamién estió important o ferrocarril en o proceso d'a colonización d'Africa luego d'o Congreso de Berlín en 1885 que partió o continent entre as potencias europeas. Asinas, o Reino Uniu principió un ferrocarril que miraba que dende Echipto plegase dica Sudafrica, trescruzando Africa de norte enta sud; o prochecto colonialista de Francia preteneba colonizar dende Senegal dica Chibuti, d'este enta ueste. Encara que Francia no construyó finalment dengún ferrocarril, sí que en construyó o Reino Uniu, dende Echipto dica Sudán y dende Sudafrica dica Rodesia (hue Zimbabwe), encara que tamién fació un uso intensivo d'o transporte maritimo dende a India dica Malta y Chibraltar a traviés d'a mar Roya y d'o canal de Suez.

Antiparte, os trens estioron en a segunda mitad d'o sieglo XIX y en a primera mitad d'o sieglo XX ferramientas de muita importancia ta la planificación d'as operacions militars en as guerras, estando a Primera Guerra Mundial a primera guerra d'importancia a on se fació un emplego intensivo d'o medio de trasporte ferroviario ta tropas y equipo militar, encara que en a Guerra Austro-Prusiana o Exercito de Prusia ya desplegó as suyas tropas en Silesia contra l'Imperio Austrohongaro a traviés d'o denso rete ferroviario alemaán en ixe inte. Asinas, bellos países, como Rusia u mesmo Espanya, establioron ampladas de vía diferents d'o estándard europeu, ta fer mas difícil l'emplego d'o suyo sistema ferroviario en caso d'una invasión enemiga, como pasó en o Frent Oriental en a Segunda Guerra Mundial luego d'a Operación Barbarroya (a invasión d'a Unión Sovietica por a Wehrmacht d'o Tercer Reich), u en as batallas d'a Primera Gerra Mundial tamién en o Frent Oriental .

A presenza d'o ferrocarril en Aragón principió en a segunda mitad d'o sieglo XIX, en trobar-se o territorio aragonés en meyo d'o camín dende a capital d'Espanya y as dos rechions mas industrializatas d'o país, Catalunya y o País Basco. Sindembargo, o feito d'estar trescruzato por o ferrocarril o suyo territorio no fació pas que Aragón se industrializase.